Der Koran,  Hans Zirker, Zugänge und Lesarten, 2 Auflage, vollständ. neu bearb. und erweit., Lambert Schneider, 2012, ISBN978-3-65024987-6, 280 bl.

Hans Zirker doceerde vanaf 1983 tot aan zijn emeritaat theologie aan de universiteit van Essen, met speciale aandacht voor islam en theologische hermeneutiek.

In deze herziene uitgave van 1999 benadert de auteur de Koran als theoloog, exegeet en taalkundige. Hoofdstuk 1 Ausganspunkte als inleiding en 5 Verbindliche Schrift und vielfältige Lektüre als bijlage. Daartussenin de hoofdstukken 2 Gottes 'Schrift' in der Welt van 'Zeichen', 3 Offenbarung als Kommunikation en 4 der Aufbau der Welt nach den Strukturen der Schrift.

Je zou deze drie hoofdstukken kunnen zien als drie grote overlappende semantische velden of cirkels waarin thema's en subthema's door middel van associaties worden uitgewerkt.

Dit is heel duidelijk voor hoofdstuk twee: hoe kunnen we Gods tekenen (âyât) in de schepping, in zijn woord herkennen.

Hoofdstuk 3 gaat over communicatie en laat nog beter zien hoe thema's en verzen met elkaar verweven zijn. De Koran is een boodschap die God via Gabriël naar Mohammed en de gemeenschap van luisteraars stuurt. Zirker analyseert naar welke categorieën de boodschap wordt gestuurd: gelovigen, ongelovigen, Mensen van het Boek, joden. In hoeverre is de boodschap universeel, voor de hele mensheid? Niet alleen God spreekt in de Koran, er zijn ook citaten, vragen, bezwaren etc. Hoe spreekt God? Elke pagina staat vol met citaten en veel pagina's bevatten een vergelijking met de Bijbel. Gesproken woorden in de directe rede verschillen van preken, retorische ontkenningen, beweringen, uitroepen, beschrijvingen, gebeden. Het meest gereciteerde gebed in de islam is de Fatiha, het eerste hoofdstuk van de Koran. Zirker vergelijkt het met het christelijke Onze Vader. Hij gaat in details om de Fatiha uit te leggen. De rol van de profeet Mohammed (46: 12) is niet zo passief als vaak wordt gesuggereerd. Hij moet de onrechtvaardigen terechtwijzen en de blijde tijding brengen (2:119) aan degenen die goed doen. ‘God en zijn boodschapper’ worden 80 keer samen genoemd (24:48). “Heb geloof in Mij en mijn apostel 5: 111 (= 5: 114). Kon Mohammed lezen of schrijven? Hij wordt 'ummî' genoemd. Volgens Zirker betekent dit: hij was ‘Schriftunkundig’, niet analfabeet. Zirker vergelijkt de roeping van Jesaja (Jesaja 40:6) met Mohammeds roeping (soera 96) en geeft commentaar op verschillende vertalingen van deze soera.

Hoofdstuk 4 Der Aufbau der Welt nach den Strukturen der Schrift behandelt plaatsen en tijden. De hemel is niet dezelfde plaats als het paradijs. Paradijs en hel hebben geen specifieke geografische locatie. Het Paradijs is eerder de vervulling van Diesseits, een plaats van rust, veiligheid en geborgenheid, een feestgenot voor alle zintuigen en een genot van Gods visie. Zirker maakt onderscheid tussen heilige plaatsen (harâm= onaantastbaar, onschendbaar) zoals Mekka en heilige plaatsen zoals het heilige land (5:21) en de heilige vallei (20:12) waar God aan Mozes verscheen. De oriëntatie op Mekka maakt deel uit van de identiteit van moslims (2:145), maar dit mag moslims er niet van weerhouden ‘samen te streven naar al het goede, waar je ook bent, Allah zal je samenbrengen’. (2: 148).

Als er over tijd(en) wordt gesproken, spreekt de Koran vaak over ‘de ouden’ (de eersten).

Deze voorgangers kunnen geruststellen(4:26) maar ook angst aanjagen (10:13, 8:38) zoals b.v. Noach (Nuh) (36:41). Ze zijn er om de boodschap van de Koran te bevestigen. Dag en nacht hebben elk hun vastgestelde tijd (39:5). Zo ook de mens (22:5). Op Deze Dag zal de mensheid worden verzameld (11:103). Het Uur komt zeker (15:85), zeer spoedig (16:77). De hidjra (emigratie naar Medina) is een historische cesuur, maar niet het begin of het einde van openbaring. Seizoenen en natuur hebben altijd een religieuze dimensie. Eeuwigheid bestaat niet, maar 'alles wat op aarde is, zal vergaan, maar zal [voor altijd] het aangezicht van uw Heer blijven' (55: 26-27). De gelukzaligen 'verblijven' voor altijd in het paradijs en de verdoemden in de hel, maar voor deze laatsten is er een beperking: 'zolang de hemelen en de aarde bestaan, tenzij het uw Heer behaagt' (11: 107).

Als Zirker spreekt over het zichtbare en onzichtbare (6: 73) benadrukt hij het verschil tussen de Koran, die het onbekende onthult (3: 44) en de Bijbel waar het christelijke mysterie meer is dan de openbaring van het onbekende (vgl. 1 Tim. 3: 9, 16 ). Maar om dit verschil niet te veel te benadrukken, voegt hij eraan toe dat de mysticus Ghazâli dicht bij deze christelijke betekenis komt. Dan volgt een lijst van actoren, de eerste is God zelf. Zijn transcendentie ((42:11; 16:74) gaat samen met zijn barmhartigheid (2:163) en liefde (11:90; 30:21). Hij is Almachtig maar de mens blijft vrij (4:79). Andere actoren zijn de gelovigen en slecht-gelovigen (disbelievers) (9:74; 22:56) (liever dan ongelovigen). Geloof in God gaat samen met geloof in de profeet (7: 157). Mohammed kan alleen de boodschap brengen (3: 20), de straf is aan God (13: 40). Mensen kunnen dus niet worden gedwongen om de juiste richting te kiezen. "Er is geen dwang in religie" (2: 256). Zirker stelt dat dit vers vrijheid van godsdienst niet als een mensenrecht betekent, zoals verklaard in 1948. Als niet-moslimgelovigen 'proberen u weer ongelovigen te maken... vergeef en vergeef hen zodat God Zijn beschikking tot stand brengt' (2:109). 'Roep tot de weg van God met wijsheid en eerlijke vermaning en reden met hen op de beste manier" (2: 109). Zirker concludeert: Hoe scherp de scheiding tussen gelovigen en ongelovigen of andere gelovigen ook is, dit mag nooit leiden tot verbaal of fysiek geweld. Maar deze verzen staan ​​in schril contrast met de gewelddadige confrontaties (2: 190-193; 9: 111) die wel in de Koran voorkomen. Het doden van ongelovigen lijkt gerechtvaardigd in 8:117 'U hebt hen niet bedrogen, het was Allah die hen doodde'. “God houdt van hen die op zijn weg strijden” (61:4). Voordat je iemand een ongelovige noemt, moet je dit ‘nauwkeurig onderzoeken’ (4: 94). Er zijn echter beperkingen voor de strijd: overschrijd geen grenzen (2: 190), geweld is alleen toegestaan ​​als de gelovigen worden aangevallen en om religieuze redenen (61:8).

Als Zirker handelt over waarden en verplichtingen, vergelijkt hij in de paragraaf ‘Hoe het leven te ordenen’ de dekaloog (10 geboden) met 6: 151-153 en 17: 22-39. Net als in het christendom gaan geloof en goede daden samen, evenals rituelen en maatschappelijk engagement (9: 71; 49: 15; 8: 2-4). Op pagina 172-173 reflecteert Zirker op hoe basaal of hoe gedetailleerd ethische voorschriften in het algemeen zijn in de Koran en de Bijbel.

Wat de eschatologische verwachtingen betreft, wordt de opstanding (17:49-52) aan het einde der tijden gezien als een tweede schepping, niet als een nieuwe schepping zoals in de Bijbel. Vanuit de eschatologie wendt Zirker zich tot de 99 mooiste namen, veelal bijvoeglijke naamwoorden, voorafgegaan door het lidwoord: God is de Eerste en de Laatste, de Zichtbare en Verborgene enz. Hoewel ze voornamelijk ontleend zijn aan menselijke eigenschappen tonen ze op deze manier zijn onafhankelijkheid en transcendentie. In tegenstelling tot Jeremia 12: 1,4 mag geen enkele gelovige God de schuld geven van de onvolmaaktheid in deze wereld. De hele schepping is volmaakt (67: 3) zonder enige ongerijmdheid of wanorde. Dit brengt de auteur (pagina 180-181) tot commentaar op soera 112.

Een van de kenmerken van de structuur van de wereld volgens de Koran is de onveranderlijke orde (30:30). Tegen Gods koers ingaan is als het verbreken van een contract (2: 181). Er is geen structurele collectieve fout, geen erfzonde (6: 164; 20: 122-124). Abraham is namelijk niet de eerste moslim, hij is niet de stichter van een nieuwe gemeenschap, hij is Gottergeben, het prototype van het monotheïstische geloof. Waar God zich in de Bijbel openbaart door de gemeenschappelijke geschiedenis van een volk, gevormd door een gemeenschappelijke verlossingsband (Exodus), spreekt de Koran van een onveranderlijke scheppingsorde als teken van Gods trouw. Vandaar de angst voor innovatie (bid`a). De vraag blijft: wat moet worden bewaard, wat kan worden weggegooid? Historische ontwikkeling en pluraliteit staan tegenover stabiliteit. Belijdt de Koran ongelijkheid tussen man en vrouw? (2: 228; 4: 32, 34). Er is misschien een uitweg uit dit probleem omdat andere werelden en andere toekomsten mogelijk zijn (10:16; 2:70). Straffen en bedreigingen zijn voorwaardelijk (5:73) en Gods hulp blijft nodig (2:64; 3:160).

Hoofdstuk 5 gaat over het gezag van de Koran. God verzamelt.., reciteert en verklaart de Koran (75: 17-19) en van de  Koran wordt gezegd dat het  ‘een duidelijke uitleg van het Boek’ is (10: 37; 11: 1). Maar soms heeft een vers b.v. over polygamie (4: 3) een aanvulling nodig (4: 129). Andere verzen zijn niet duidelijk omdat de aanleiding van de openbaring niet uitgewerkt wordt(2:63; 2:93). Weer andere verzen lijken tegenstrijdig 6: 108 (niet spotten) en 9: 105 (dood ze). Hoe weten we welke verzen duidelijk zijn en welke allegorisch? De Koran heeft de traditie (soenna) nodig om te worden geïnterpreteerd, maar de traditie heeft ook interpretatie nodig.

Hoe moet een christen de Koran beoordelen? Als Gods woord? Of slechts gedeeltelijk als Gods woord? Een christen die de Koran leest, wordt geconfronteerd met zijn eigen bijbelachtergrond. Soms zal hij verrast zijn, soms kan hij het een verrijking vinden. Het boek eindigt met een kort commentaar op soera 96.

Zirkers overwegingen zijn altijd goed afgewogen, zijn antwoorden zijn niet definitief. Hij leidt de lezer door de ruimte van de Koran, verbindt een vers in de ene soera met een ander vers in een andere soera, en toont perspectieven en grenzen, elementen van divergentie en overeenstemming met de Bijbel. Het is veel meer dan een inleiding tot de Koran, het is een serieus bezoek. Een bezoek dat wel enige inspanning vergt vanwege zijn taalkundige opmerkingen en exegetische vergelijkingen.                                                       P. Reesink

“De Islam in het Licht van Ahadith” is een 920 pagina’s tellende hadith-bundel die 1601 overleveringen van de profeet Mohammed (vzmh) bevat. De overleveringen zijn verdeeld over de volgende onderwerpen: “Allah, de Werelden, de Mens en Religie”, “Kennis en Educatie”, “Het Geloof”, “Aanbidding”, “Ethiek”, “Burgerschap”, “Geschiedenis en Beschaving” en “Het leven in het Hiernamaals”. De doelgroep van het boek bestaat uit meertalige of Nederlandstalige moslims alsmede niet-moslims die geïnteresseerd zijn in de Islam. Het boek kan tevens voor studiedoeleinden worden gebruikt. 

Het boek is vertaald door een specialist religieuze vertalingen die werkzaam is bij ISN. Tijdens de vertaling zijn de theologische en academische richtlijnen in acht genomen.  (tekst van de website: www.isnshop.nl ) Prijs: 14,99 euro.

Arnold Huijgen, Maria, Icoon van genade, Kok, Boekencentrum, Utrecht, juni 2021, vierde druk, januari 2022, 382 blz.€  27,99

MARIA, Icoon van genade, door professor Arnold Huijgen, werd in 2021 gekozen als beste theologische boek van het jaar. Ik heb de onderbouwing van deze keuze niet gelezen, maar de volgende  opvallende uitspraken, die ik al lezend tegenkwam, kunnen daarbij een rol hebben gespeeld.

Ten eerste: Volgens de christelijk gereformeerde dogmaticus uit Apeldoorn nemen protestanten Maria, de moeder van Jezus, pas echt serieus, als ze haar een  plaats geven op de kerkelijke kalender en dientengevolge in meer liederen. De beste datum daarvoor is volgens de auteur het feest van de annunciatie, de aankondiging van Jezus’ geboorte door de engel Gabriël beschreven in Lucas 1,28-38. Het is nu aan de kerken om op dit punt actie te ondernemen. Waarom wel een biddag en dankdag voor gewas en arbeid, waarvoor geen basis te vinden is in de heilsgeschiedenis en niet voor Maria, betoogt christen en kerklid Arnold Huijgen. Daar valt weinig tegen in te brengen.

De tweede reden voor deze keuze is zeker de open, oecumenische geest die de lezer op bijna elke bladzijde treft. De auteur schrijft met liefde voor Christus, Maria en de Kerk. Met hoofdletter! Hij valt niemand aan, zijn toon is irenisch. Zo is professor Huijgen verheugd  over het feit dat het Tweede Vaticaanse Concilie, 1962-1965, geen aparte constitutie heeft gewijd aan Maria, maar haar een plaats gaf in het derde en laatste deel van  de eerste constitutie Lumen Gentium, over de kerk als Licht der Volken. In de Engelse editie van The Documents of Vatican II, blz.90-96. Een minderheid had gepleit voor een aparte constitutie over Maria en stemde dus tegen. Aan het kruis wijst Jezus Maria en de apostel Johannes er op dat geloofsbanden in de kerk voortaan de prioriteit krijgen boven familiebanden. Dit conciliebesluit houdt de deur open naar de kerken van de reformatie en voorkomt waarschijnlijk dat de R.K. Kerk weer alleen een nieuw dogma betreffende Maria zal afkondigen, zoals eerder over de onbevlekte ontvangenis en haar ten hemel opneming. De maagdelijke geboorte wordt door alle kerken beleden, maar krijgt bij Rome en reformatie wel verschillende accenten. Enkele theologen vinden de maagdelijke geboorte irrelevant. Voor Huijgen is het een teken van God, geen bewijs voor de goddelijke oorsprong van Jezus. Voor Amerikaanse evangelicale fundamentalisten is de maagdelijke geboorte een van de ijkpunten van orthodoxie.

Huygen verdedigt ook de uitspraak van het concilie van Nicea in 431, dat beleed, dat Maria moeder Gods, Theotokos, mag genoemd worden. Een dogma dat vooral de Oosterse-orthodoxie koestert. Calvijn had daar moeite mee en neigde er toe Nestorius te volgen, die liever sprak over Maria als christotokos , moeder van de Messias. Men kon in 431 nog niet vermoeden, dat twee eeuwen later de profeet Mohammed zou denken, dat de Heilige Drieëenheid volgens de concilies bestaat uit Vader, Moeder en Zoon (zie Koran, soera 5,116). Kwam Mohammed door contacten met Nestorianen tot deze kritiek?.

Als derde reden noem ik de contacten met het jodendom. Omdat in de lofzang van Maria, het Magnificat, het Oude Testament of de Tenach resoneert  zullen protestanten, maar ook katholieken, daardoor beter zicht krijgen op de joodse wortels van hun geloof. Maria is een Joodse vrouw. Luther’s  prachtige studie over het Magnificat blijkt nog steeds actueel te zijn. Luther bleef een echte Mariafan, ook na de breuk met Rome.

Ook de islam komt enkele malen ter sprake, omdat in de Koran Maria twintig keer en als enige vrouw  met name wordt genoemd. Wat mij betreft had de auteur daar meer aandacht aan mogen geven vanwege het gesprek met moslims, niet alleen in Europa, maar ook in andere werelddelen waar christenen en moslims elkaar ontmoeten. Van die actualiteit is Huijgen blijkbaar overtuigd, als hij  van de Franse auteur Michel Houellebecq, diens futuristische roman, Onderworpen, bespreekt. Houellebecq schetst daarin hoe Frankrijk, onderworpen  wordt aan de Islam. Welke rol Maria hierin speelt verklap ik hier niet. Door de behandeling van deze roman en andere voorbeelden vraagt Arnold Huygen zich af of, waar de stem van Christus niet meer gehoord wordt, geseculariseerde mensen misschien nog wel ontvankelijk zijn voor Maria en haar boodschap. Dit lijkt mij een van  de belangrijkste vragen  van dit boek.

Als goed protestant toetst theoloog Huijgen de ontwikkeling van de mariologie door de eeuwen heen, vanaf de kerkvaders  tot vandaag, aan wat de Bijbel over Maria zegt en waar die over haar rol zwijgt.  Zorgvuldige exegese is voor hem het uitgangspunt voor voorzichtige dogmatische formuleringen. Dit voert hem tot vriendelijk geformuleerde kritiek op kerkelijke uitspraken, theologische opvattingen en devoties, waarin het bijbelse spoor wordt verlaten.  Zo wijst hij de parallel en het contrast Eva versus Maria af, want  daarvoor bestaat geen  bijbelse basis.  Zo zou ook een te grote en eenzijdige nadruk op maagdelijke zuiverheid, volgens Huijgen, wel eens kunnen leiden tot onderwaardering van lichamelijkheid, huwelijk, seksualiteit en moeder- en vaderschap. Maria is moeder der gelovigen, zoals Abraham vader is. Maar kan de “eeuwige maagd”  Maria echt model moeder zijn? En, vult deze recensent aan, kan Jozef, vaak afgebeeld als oude man, model vader zijn?  Ook enkele protestantse denkers ontlopen Huijgens kritiek niet. Een dapper, diepgelovig en uitdagend  boek om mee aan de studie en aan de slag te gaan bij voorbeeld in een gesprekskring. Het boek is grondig gedocumenteerd,  goed gestructureerd, fraai geïllustreerd, helder geschreven en voorzien van een register van namen en bijbelplaatsen. De lezer mist een register van begrippen. Het viel terecht in de prijzen!  Als het wordt vertaald, dan hopelijk ook in het Italiaans.

Jan Slomp, Leusden januari 2022. Voor de Nieuwsbrief  van de Nederlandse tak van de  Derde Orde van de Eenheid van Grandchamp.  Jan Slomp schreef eerder : “Plea for a Protestant  Mariology in Islamic Perspective”, Al-Mushir, The Counselor, Christian Study Centre, Rawalpindi, 1972/1973, 30 blz.

Mijnheer Ibrahim en de bloemen van de koran

Door: Hein van Kemenade 

‘Toen ik elf was heb ik mijn varken kapotgeslagen en ben ik naar de hoeren gegaan' 

Zo begint Mozes zijn tirade tegen het leven en de wereld en zijn ouders. Maar de hoeren vinden hem nog te jong, behalve die ene, de nieuwe. En zo wordt Mozes gedoopt tussen de dijen van een vrouw.

‘Rond die tijd leerde ik meneer Ibrahim kennen' Dat is wel het beste wat Mozes kon overkomen. Meneer Ibrahim is kruidenier in een piepklein winkeltje in de Rue Bleue in Parijs, niet ver van de rue Faubourg-Poissonnière. Elke dag doet Mozes er boodschappen om eten te maken voor hemzelf en zijn vader, die advocaat is. Zijn moeder is er met het lievelingskind van zijn vader vandoor gegaan. Mozes moet het hele huishouden doen. Omdat zijn vader hem valselijk van diefstal beschuldigde, besluit hij om daadwerkelijk te stelen. Geld van zijn vader en blikken groente uit de winkel van meneer Ibrahim. Hij bezuinigt ook op het huishoudgeld door boerenpaté te vervangen door hondevoer.

Hij werd al snel door meneer Ibrahim omgedoopt tot Momo. Aanvankelijk verlopen hun gesprekken met één zin per dag. Het blijkt dat meneer Ibrahim alles in de gaten heeft. Erg mooi is de scène wanneer er in de buurt filmopnames gemaakt wordt met Brigitte Bardot. Iedereen met een geslacht is dan in rep en roer. Mannen kunnen niet meer denken en vrouwen willen wel eens weten of ze echt zo mooi is. Zelfs meneer Ibrahim komt van zijn kruk. Brigitte Bardot komt in de winkel van meneer Ibrahim om een fles water te kopen. De rekent haar 40 Francs in plaats van 2, wat zo'n fles gewoonlijk kost. Brigitte schrikt ervan: ‘Ik wist niet dat water hier zo schaars was', waarop meneer Ibrahim schalks repliceerde: ‘Water is hier niet schaars, juffrouw. Echte filmsterren wel.' Mozes vindt het lef hebben van meneer Ibrahim, maar deze zegt doodleuk: ‘Ja, hoor eens, mijn kleine Momo, ik moet toch op de een of andere manier al die blikken die jij van me jat terugverdienen?'

Vanaf toen waren het vrienden, Momo en meneer Ibrahim. ‘Waarom glimlach je nooit Momo?' vraagt meneer Ibrahim. ‘Probeer het maar eens.' Momo ontdekt een machtig wapen. Als hij iets gedaan wil hebben of zelf tekort geschoten is. Paf: een glimlach! En de hele wereld ziet er anders uit. Iedereen reageert vriendelijker. Dat heeft hij nog nooit meegemaakt. De wiskundelerares is niet boos op hem wanneer hij zijn sommen niet maakt. Met gymles hoeft hij niet mee te doen. En in de rue de Paradis mag hij mee met de mooiste hoer. Alleen bij zijn vader gaat het moeizamer. Die vindt dat zijn tanden te ver naar voren staan en zegt dat hij een beugel moet. Dan plaatst meneer Ibrahim zijn tweede voltreffer: ‘Zie je het al voor je? Jij, in de rue de Paradis, met een mond vol ijzer. Wie van de dames zou jou nog geloven als je zegt dat je zestien bent?'

Momo vraagt aan meneer Ibrahim hoe hij zo wijs is geworden en waarom hij zo gelukkig is. Meneer Ibrahim verwijst naar de koran. ‘Ik? Ik weet niets. Ik weet alleen maar wat er in mijn koran staat.' Hij is een Soefi uit de Vruchtbare Maansikkel, een gebied wat zich uitstrekt van Anatolië tot Perzië. Hij heeft het over de bloemen van de koran. Maar zegt ook dat als je iets wilt leren, je geen boek moet lezen. Je moet met iemand praten. Hij gelooft niet in boeken. Later, wanneer meneer Ibrahim Momo als zoon heeft aangenomen en ze met de auto door Zuid Europa en het Midden Oosten reizen, zit Momo achter het stuur en moet op het verkeer letten. Meneer Ibrahim vertelt wat er te zien is en zo hoort Momo wat meneer Ibrahim ziet.

Op de reis naar het land van meneer Ibrahim kunnen ze het geluk ruiken. Ze dansen en bidden met de derwisjen. Momo huilt en tolt en keert als volwassene terug. Na het overlijden van meneer Ibrahim erft hij diens koran. Hij vindt er twee gedroogde bloemen en een brief van zijn vriend Abdoellah in.

Mijnheer Ibrahim en de bloemen van de koran is een klein boekje, mooi gebonden wat mij erg doet denken aan de sfeer van De kleine prins.

Eric-Emmanuel Schmitt, Mijnheer Ibrahim en de bloemen van de koran, Atlas € 12,50

11 augustus 2020

Illustratie en tekst overgenomen van https://isndiyanet.nl/nieuwe-publicatie-isn-handboek-van-de-islam/

Later volgt een bespreking door BEGRIP.

De Islamitische Stichting Nederland (ISN) heeft een gezaghebbend boekwerk, getiteld “Handboek van de Islam”, succesvol naar het Nederlands vertaald en gepubliceerd. Het gehele vertaalproject nam ruim drie jaar in beslag.

Het omvangrijke boek werd oorspronkelijk onder de naam “İslam İlmihali” uitgegeven door het Presidium voor Religieuze Zaken. Na een intensief proces van vertaling, eindredactie, revisie, vormgeving en druk is het boek vanaf heden te koop.

Het Handboek van de Islam is een 873 pagina’s tellende islamitische catechismus die gedetailleerd ingaat op de soennitische islamitische geloofsleer, de plichtenleer, handelingen die geoorloofd en verboden zijn, de ethiek en de biografie van de profeet Mohammed. De doelgroep van het boek bestaat uit meertalige of Nederlandstalige moslims alsmede niet-moslims die geïnteresseerd zijn in de Islam. Het boek kan tevens voor studiedoeleinden worden gebruikt.

Het handboek is vertaald door een specialist religieuze vertalingen die werkzaam is bij ISN Tijdens de vertaling zijn de theologische en academische richtlijnen in acht genomen. Later dit jaar volgt nog een officiële boekpresentatie, waarvoor geïnteresseerden zich te zijner tijd kunnen aanmelden.

Het boek wordt tegen een sterk gereduceerd tarief aangeboden en kost slechts € 9,99. Bestellen kan online via www.isnshop.nl. Voor onze moskeevestigingen gelden aangepaste tarieven. Wij danken het bestuur van de 19^e termijn van ISN en al onze stakeholders voor hun steun aan het vertaalproject.

Momenteel werkt ISN aan twee andere prestigieuze vertaalprojecten: een omvangrijke hadith-collectie met 1.601 overleveringen die ingaan op God, het universum, het belang en de waarde van kennis, geloofsartikelen, aanbidding, ethiek, burgerschap, het hiernamaals, geschiedenis en beschaving. Daarnaast werkt ISN aan een geannoteerde Koranweergave waarbij de Koran, inclusief commentaar, naar het Nederlands wordt vertaald.

De zgn. vuurproef: een van de mythes rond het verhaal van Franciscus en de sultan.

Boekbespreking mei 2019

Franciscus van Assisi ontmoet de sultan. Vredesmissie in oorlogstijd, Paul Moses, Berne Media, Uitg. Abdij van Berne, 2019, 301 bl., 24,90 euro.

Gelukkig de vredelievenden

Franciscus en de sultan

Dit boek gaat over veel meer dan de titel en ondertitel doen vermoeden. De Engelse titel (2009) luidt: The Saint and the Sultan: The crusades, Islam and Francis of Assisi’s Mission of Peace. Dit geeft beter de inhoud weer. Met dit verhaal wil Paul Moses, voormalig hoofdredacteur van Newsday en hoogleraar  journalistiek,  een 800 jaar oude ontmoeting onderzoeken en deze tot voorbeeld stellen voor de ontmoeting tussen christenen en moslims van vandaag.  De protagonisten, Franciscus en sultan Malik al-Kamil, rijzen door hun karakter en vredelievende houding hoog boven hun omgeving en tijdgeest uit. Niet door allerlei legendes en mythes die al kort na de dood van Franciscus zijn ontstaan zoals de vuurproef (het Godsoordeel)(zie afbeeldingen). Hiermee maakt de schrijver korte metten. De geschiedenisvervalsing  geldt zowel voor de ontmoeting met de sultan als voor het leven van Franciscus, die vooral door Bonaventura, de Fioretti  en middeleeuwse kunstenaars zoals Giotto zijn opgesmukt en aangedikt vanwege oneigenlijke motieven.  

Moses probeert de ware aard van de hoofdfiguren te schetsen door terug te gaan naar authentieke bronnen zoals Thomas van Celano en Jacob van Vitry. Het is een beschamend en onthutsend verhaal van pausen, kardinalen en bisschoppen die -ieder met eigen motieven-  in het begin van de dertiende eeuw geweld bevalen en dat verkozen boven vrede. Zo hebben ze de idealen en het visioen van Franciscus de grond in geboord omdat deze niet strookten met hun politieke idealen tijdens de kruistochten.  

Franciscus’ ommekeer

Deze is niet in één moment gebeurd. Als rijk uitgedoste edelman nam hij waarschijnlijk deel aan een oorlog tussen Assisi en Perugia. Hij werd gevangengenomen en verbleef een jaar lang in een onderaardse kerker. Dankzij het losgeld van zijn vader keerde hij terug naar Assisi maar wel als een fysiek en emotioneel wrak, uitgehold en depressief. In een langzaam bekeringsproces kreeg hij een afkeer van alles wat hij tot nu toe had bewonderd. Hij werd vrijgevig en gaf zijn verfijnde kleren aan een berooide ridder. Maar zijn verlangen naar roem, bevestigd door een droom, bleef evenals zijn wens om geridderd te worden. Op weg naar Apulië, naar de strijd, kreeg hij een andere droom: ‘Waarom laat je de Heer in de steek voor de knecht?’ Hij ging terug, verkocht paard, kleding en uitrusting en gaf het geld weg. Na een gesprek met een vriend en gebed in een grot kon hij het oorlogsgeweld afzweren. Armoede en geweldloosheid zullen levenslang deel uitmaken van zijn visioen. Maar er kwam nog iets bij: de ontmoeting met een melaatse. Hij kuste hem op hand en mond en ging melaatsen verzorgen in een hospitaal, wat hij later zal beschouwen als boetedoening. “Wat me bitter leek, was voor mij veranderd in zoetheid naar ziel en lichaam”.  Het laatste moment van zijn bekering vond plaats bij het kerkje van San Damiano. “Ga mijn huis herstellen, dat –zoals je ziet- helemaal in puin ligt’. De basis van zijn dienstwerk was gelegd: vrede en verzoening. ‘De liefhebber van het ridderschap en de bevoorrechte zoon van een rijke koopman was herboren als vredestichter”, aldus de auteur.

De nieuwe weg.

De nieuwe weg was niet gemakkelijk. Beschimpt, vernederd, aangeklaagd door zijn vader bij de bisschop, gaf Franciscus wat hem nog restte, zelfs zijn kleren, terug aan zijn vader. De bisschop bedekte zijn naaktheid met zijn mantel. Zwervend door de natuur met enkele broeders beantwoordde hij elk baldadig gedrag met “Moge de heer u vrede geven”. Tegengewerkt door priesters en bisschoppen, zocht Franciscus bescherming  hogerop, bij de paus, ook al omdat hij niet als ketter (kathaar) gezien wilde worden. Innocentius III, die als een keizer regeerde en zich als eerste paus plaatsvervanger van Christus liet noemen, weigerde aanvankelijk maar kwam later onder de indruk van Franciscus.

Vredestichter

Franciscus was overtuigd dat vrede alleen kan ontstaan als armoede tot ideaal wordt. Hebzucht en geld leiden tot wapens en oorlog. Hij predikte vrede en geweldloosheid meer door gedrag dan met woorden. Hij schreef een Regel voor zijn Derde orde: men mocht geen eed afleggen en geen wapens dragen. Zo kon men dus niet vechten in de kruistochten, terwijl de paus daartoe wel opriep. Het verhaal van de wolf van Gubbio, die Franciscus temde, was vooral symbolisch bedoeld. Men moest de vijandige wolf  (moslims) niet bestrijden met geweld, maar met liefde. Een letterlijk ontwapenende handelwijze, ongewoon voor die tijd. Een mislukte poging om Marokko te bereiken (1213-1214) bracht hem tot Santiago, waar God hem openbaarde dat hij talrijke broeders over de hele wereld zou krijgen.

Vijfde kruistocht

Paus Innocentius III wilde corruptie en incompetentie van de geestelijkheid bestrijden door hen met urgentie op te roepen tot een nieuwe kruistocht, terwijl sultan Malik al Adil niet wilde strijden maar onderhandelen. Ook een brief van de patriarch van Jeruzalem met dezelfde strekking werd terzijde geschoven. Innocentius spoorde in zijn preek op 11 november 1215 de voor het concilie verzamelde geestelijken aan om de taak van Gods wraak uit te voeren, met een verwijzing naar de profeet Ezechiel. De druk om op kruistocht te gaan werd opgevoerd, maar Franciscus had in het kapittel van 1217 juist besloten om broeders op zending- en vredesmissie te sturen, naar Akko, Frankrijk en Duitsland. Vanwege een gebrek aan voorbereiding  en door tegenwerking van de geestelijkheid werd dit een echec. Weer was Franciscus genoodzaakt  een beschermheer te zoeken, ditmaal in de persoon van Hugolinus, de latere paus Gregorius IX.  Maar Hugolinus zag de broeders liever preken tegen de ketterse katharen dan dat ze moslims zouden bekeren in het Midden Oosten.

Malik al Kamil

De moslims  hadden onder Saladin in 1187 Jeruzalem heroverd op de kruisvaarders.  Saladin was een oom van Malik al Kamil. Al-Kamil had al vroeg, in positieve zin, kennis gemaakt met de christenen. Want in 1192 was hij als elfjarige jongen in Akko geridderd door Richard. Dit was vooral een symbolische daad, die de trouw moest bevestigen tussen Richard en sultan Adil, de broer van Saladin, om eerlijke vredesonderhandelingen aan te gaan. In 1209 slaagde de ervaren  en diplomatiek ingestelde Adil erin  om de macht en het rijk over te nemen van Saladin. Hij stelde zijn zoon Al-Kamil aan als onderkoning van Egypte. Al Kamil was toleranter tegenover de inheemse christenen  (de kopten) dan zijn vader. Zo beslechtte hij een conflict tussen conflicterende christenen door een vrome –en geen politieke- patriarch aan te stellen. Hij was een goed bestuurder, stichtte veel soennitische islamitische scholen, versterkte de havenstad Damiëtta en sloot handelsverdragen met kuststeden, ook Italiaanse.

Damiëtta

De vijfde kruistocht (1217) vond plaats in Israel op de Thabor en in Egypte bij Damiëtta, een vestingstad ten oosten van de Nijl-delta. De strijd om Damiëtta wordt door de schrijver breed uitgemeten met veel details voor strategie en tactiek (blijden, drijvende aanvalstorens, Grieks vuur). Maar juist over de tactiek waren de religieuze leiders, vooral Kardinaal Pelagius Galvani, en de militaire strijders, m.n. Jan van Brienne, het niet eens. De laatste wilde wachten op versterking, de eerste wilde aanvallen. Na een gedeeltelijke overwinning door de christenen op een vijandelijke verdedigingstoren, slingerden de christenen de afgehakte hoofden van de moslims  het belegerde Damiëtta in.  Het christelijk kamp raakte daarna verzwakt door storm, overstroming en ziekte maar toch gaf Pelagius in februari 1219 het bevel om aan te vallen. Ook de positie van Al-Kamil was verzwakt. Damiëtta werd nog steeds belegerd, en tot overmaat van ramp werd er een samenzwering tegen hem gesmeed, waardoor hij naar het zuiden moest vluchten. Hij stelde voor dat de christenen Jeruzalem zouden krijgen in ruil voor het verlaten van Egypte. Maar Pelagius weigerde.

Kapittel Assisi

Intussen moest Franciscus tijdens het kapittel van 12 mei 1219 in Assisi een donderpreek houden tegenover 5000 broeders, van wie vele morden omdat zij het ideaal van armoede niet zagen zitten. Naast het aanwakkeren van de broeders breidde Franciscus zijn missieplannen uit. Franciscus zelf zou samen met Petrus Catani naar Egypte gaan. Ze scheepten zich in op 24 juni 1219.

Verdeeldheid

Bij hun aankomst in Egypte in juli 1219 vonden ze het christelijke kamp verzwakt en gedemoraliseerd door mislukte aanvallen en tegenaanvallen. Maar ook binnen het kamp was er verdeeldheid, weer over de tactiek. Op 29 augustus wilde Pelagius aanvallen maar Franciscus was overtuigd dat een aanval zou mislukken. Terwijl Pelagius c.s. baden voor een succesvolle strijd, preekte Franciscus in het kamp tegen de oorlog. Dit was ongehoord. Immers, paus Innocentius III had in een brief de moslims afgeschilderd als ‘het machtige beest’ uit de Openbaring, van wie het einde na 666 jaar nabij was. Franciscus met zijn ‘God wil geen oorlog’ ging dus in tegen de paus (Deus vult). De aanval werd inderdaad een ramp. Tussen de drie en zes duizend christenen kwamen om en vele werden gevangen genomen.  Maar Damiëtta was nog steeds niet veroverd.

Franciscus en de sultan

Tijdens een onderhandelingsperiode ging Franciscus op eigen verantwoordelijkheid samen met broeder Illuminatus met gevaar voor eigen leven richting het moslim kamp. Ze werden naar de sultan gebracht. “Komen jullie met een boodschap?” Men dacht dat ze officiële onderhandelaars waren. “Wij zijn gekomen met een boodschap van God de heer om uw ziel voor God te behouden”. Meerdere dagen lang te midden van een keur aan erudiete religieuze denkers en filosofen preekte en dialogeerde Franciscus hartstochtelijk met de sultan en zijn adviseurs, onder wie een soefi. Al-Malik sympathiseerde met de mystieke islam maar liet zich niet bekeren. Hij beloofde de godsdienst te kiezen   ‘die God wil’. Franciscus weigerde de kostbare geschenken die de sultan meegaf maar vroeg wel om een maaltijd, waarschijnlijk vanwege de symbolische betekenis van tafelgemeenschap.

Het kwaad

Enkele maanden later, in november 1219, werd Damiëtta zonder slag of stoot ingenomen. Van de 80.000 inwoners bleven er drie duizend over. Er werd gemoord en geplunderd en de buit werd niet verdeeld zoals was afgesproken. ‘Franciscus zag het kwaad  en de zonde die onder de mensen van het legerkamp begon te groeien en hij verafschuwde het’.

Teleurstellingen

Na het bloedbad in Damiëtta vertrok Franciscus zwaar gedesillusioneerd naar Akko, het kruisvaardersbolwerk dat een verderfelijke stad was geworden.  Daar hoorde hij dat zes broeders in Marokko waren onthoofd in januari 1220. Ze waren te gretig geweest om martelaar te worden door moslims meer te provoceren dan hen vriendelijk tegemoet te treden. Hier kwam nog een teleurstelling bij door nieuws uit Italië. Daar hadden de vicarissen tegen de regel van armoede gehandeld door huizen te bouwen, te studeren en de eenvoudige levenswandel te verlaten. Door de karakteristieke eigenschappen van Franciscus’ regel te loochenen, gingen de broeders lijken op de reeds bestaande religieuze ordes. Door dit alles en de gebeurtenissen in Egypte keert Franciscus zwaar teleurgesteld huiswaarts.

Buiten spel gezet

Terug in Italië gaat hij de meest gefrustreerde jaren van zijn leven tegemoet. Binnen de orde wordt hij steeds meer gemarginaliseerd want machtige en geleerde mannen herstructureren zijn orde. Zijn ideaal blijkt te hoog gegrepen niet alleen voor zijn broeders maar ook voor paus Honorius III, die rommelt aan zijn regel. Buiten spel gezet neemt Franciscus afstand als hoofd van de broeders. Hij wordt zwaarmoedig en wil terug naar het Midden Oosten, waar hij onder de indruk was gekomen van het vijf maal terugkerende dagelijkse moslim gebed. Hij schrijft een brief aan alle stadsbestuurders: “Doe een oproep tot universeel openbaar gebed om God te loven”, daarbij dreigend met de dag des oordeels als ze dit voorstel niet zouden uitvoeren. Deze brief wordt weggewerkt en wordt pas in de 17^e eeuw herontdekt.

Nieuwe regel voor missionaire taken

Zijn ervaring met de sultan en de dood van de broeders in Marokko noopt Franciscus tot meer omzichtigheid bij de missionering van moslims. “Ik zend jullie als schapen onder de wolven, weest scherpzinnig als de slang maar behoud de onschuld van een duif”. De broeders mogen niet discussiëren met de moslims en moeten conflicten uit de weg gaan. Ze moeten ‘zelfs ieder menselijk schepsel  onderdanig zijn omwille van God’ en alleen preken ‘als ze zien dat dit de Heer behaagt’. Franciscus slaagde er echter amper in zijn broeders mee te krijgen met zijn revolutionaire ideeën over de omgang met de moslim wereld.

Finale nederlaag, gevolgd door verrassing

Intussen had Al-Kamil in Egypte een enorm  leger verzameld. Pelagius zag het gevaar van Genghis Khan uit het Oosten als een gunstig voorteken om aan te vallen maar de militaire strateeg Jan van Brienne, uit Akko teruggekomen, waarschuwde Pelagius dat een veldslag in de delta niet haalbaar was en dat het hoe dan ook onmogelijk was heel Egypte te veroveren en te behouden. Bovendien was het christelijke leger niet erg gemotiveerd om de strijd aan te gaan. Volgens de woorden van Olivier van Paderborn was “de verwording van ons leger, nadat Damiëtta door God gegeven was, met geen pen te beschrijven… Lui en verwijfd was het volk besmet met onzedelijkheid en dronkenschap, hoererij en overspel, diefstal en woekerwinsten”.  Velen wilden niet vechten, ze hadden immers Damiëtta al veroverd.  Desondanks rukten de kruisvaarders op naar het kampement van de sultan 12 km ten zuiden van Damiëtta en slaagden erin het leger van de sultan zo’n twintig km terug te dringen naar het zuiden. Pelagius weigerde op instigatie van de paus een hernieuwd vredesvoorstel van Al-Malik. Door slim gebruik te maken van de Nijl met zijn kreken en zijarmen kon de sultan het kruisvaardersleger isoleren. In de nacht van 12 augustus 1221 wilden de christenen een terugtocht forceren.  Dronken soldaten, die hun wijn niet achter wilden laten, ‘doolden door de duisternis van de nacht als verdwaalde schapen’. De volgden ochtend probeerde Jan van Brienne, samen met de tempeliers en de johannieters, toestormende met de sultan gelieerde Ethiopische voetsoldaten tegen te houden. Er vielen duizenden slachtoffers aan beide zijden. Het debacle werd nog erger toen de sultan de irrigatiesluizen opende en ‘onze mensen tot hun benen en hun middel in het water stonden, tot hun grote ellende en smart’. Het werd tijd om over vrede te praten. Tijdens de vredesonderhandelingen op 29 augustus 1221 probeerden de kruisvaarders nog een laatste strijd aan te gaan, die de sultan wijselijk ontweek. De overgave van Damiëtta verliep moeilijk. Er werden gijzelaars uitgewisseld. En – tot grote verrassing van de kruisvaarders- gaf de sultan een feestmaal voor de christenen en voorzag ruimhartig in de behoeften van de hongerige gevangen soldaten. Vijftien dagen lang gaf hij het christelijke leger te eten. Hij bouwde een brug over de Nijl om de terugtocht van de christenen te versnellen. Voor Franciscus moet de handelwijze van Al-Kamil het vredesvisioen hebben opgeroepen van Jesaja: de leeuw graast samen met het lam de baby speelt bij het nest van de cobra.

Zijn erfenis ontkracht                                                                                           Zijn laatste levensjaren besteedde Franciscus aan het hartstochtelijk preken over vrede.  Hij probeerde in 1221 de Regel te herschrijven maar zijn eigen ervaring en ideaal (zich onderwerpen aan ieder schepsel en vriendelijk omgaan met moslims) werden door Hugolinus uit de tekst gehaald. In de door de paus goedgekeurde regel (1223) werd als missionair beleid gesproken over ‘verzoek om overplaatsing’ naar missiegebied. Ook de manier van preken (geweldloos handelen, omzichtig preken, alleen als dit de Heer behaagt) werd achterwege gelaten. Hierdoor en door de aankondiging van weer een  nieuwe kruistocht voor 1225 raakte Franciscus gedeprimeerd. Er hebben er nog twee belangrijke gebeurtenissen plaatsgevonden: de stigmata en het Zonnelied.

De stigmata

In 1224 trekt Franciscus zich terug op de berg La Verna, waar hij veertig dagen vast en mediteert over het lijden van Jezus. In een visioen ontvangt hij de stigmata, de tekenen van de wonden van Christus in handen, voeten en zijde. Hij schrijft een gebed op dat veel lijkt op de 99 schone namen van God in de islam. Ook tekent hij een gezicht met baard en tulband naast een T , de laatste letter van het Hebreeuwse alfabet, teken van bescherming uit Ezechiël. Was dit bedoeld als een gebed om bescherming te vragen voor de sultan al-Kamil? Zijn visioen gaat dus gepaard met de zorg voor het lijden van anderen en hun veiligheid.

Zonnelied

De laatste jaren van zijn leven brengt Franciscus door bij de zusters van Clara, in een donkere cel. Hij weende voortdurend. Er was reden te over.  Teleurstellingen over zijn missie, zijn broeders, zijn gewijzigde regel, het doorgaan van geweld. En toch heeft hij in die periode van neerslachtigheid zijn Zonnelied gecomponeerd, in zijn geliefde Umbrische dialect. Gefrustreerd, omdat zijn broeders passief toekeken bij een ruzie tussen de burgemeester van Assisi en bisschop Guido, voegde hij er nog een couplet aan toe, over vergiffenis.  Dat moest worden voorgelezen aan de twee kemphanen. Ze werden tot tranen bewogen en de bisschop vroeg om vergeving.  Bang dat zijn ideaal van vrede niet zou worden doorgegeven door zijn broeders, schrijft hij in zijn testament: ‘De heer heeft mij een groet geopenbaard: Wij moeten zeggen:  “De Heer geve je vrede”.

Voortgang strijd in Palestina

Die vrede gold helaas niet, na de dood van Franciscus op 3 oktober 1226,  voor keizer Frederik III en Paus Gregorius,  die elkaar een kruistocht en elkaars gebied bevochten. Ook niet voor Al-Kamil en Frederik, die zowel militair als cultureel aan elkaar gewaagd waren. Maar ze hadden ook respect en bewondering voor elkaars cultuur en bereikten een compromis. Frederik zou Jeruzalem krijgen voor tien jaar tegelijk met Bethlehem en Nazareth, terwijl Al-Kamil de Rotskoepel en de Al-Aqsa-moskee toebedeeld kreeg. Tegen dit verdrag van Jaffa in 1229 protesteerden zowel christenen als moslims. Toen Al-Kamil stierf in 1237, weende Frederik.

Als epiloog laat de schrijver zien dat de ware idealen en visioenen van Franciscus pas zeven en een halve eeuw later zullen worden omhelsd door de kerk, vooral  in het Tweede Vaticaans  Concilie en de toespraken van paus Johannes Paulus II.

Dit boek is een prachtige reconstructie van twee uitzonderlijke figuren, die beiden ver uitsteken boven hun geloofsgenoten en tijdgeest. Een wonderschoon voorbeeld van hoe de dialoog tussen een christen en een moslim kan plaatsvinden in de moeilijkst denkbare omstandigheden.

Franciscus van Assisi ontmoet de sultan. Vredesmissie in oorlogstijd, Paul Moses, Berne Media, Uitg. Abdij van Berne, 2019, 301 bl., 24,90 euro.

P. Reesink, mei 2019